Pas një fëmijërie të shënuar nga lufta dhe mërgimi, Petrit Halilaj është kthyer në një nga talentet e mëdha të brezit të tij.
Nga Jason Farago, New York Times
Kur artisti kosovar Petrit Halilaj mori një ftesë nga Shtetet e Bashkuara për projektin e tij më të madh ndonjëherë, ai e dinte se ku të shkonte: të kthehej në shkollë.
Për “Abetare”, instalacioni i tij skulpturor, absolutisht i lezetshëm mbi çatinë e Muzeut Metropolitan të Artit, Halilaj, i cili është tani 38 vjeç, udhëtoi nëpër shkollat fillore në të gjithë Evropën Juglindore, duke dokumentuar shkarravina që brezat e nxënësve lanë në tavolinat e tyre dhe mure. (Titulli i projektit i referohet librit të ABC-së në gjuhën shqipe, nga i cili Halilaj mësoi alfabetin.) Ato vizatime të fëmijëve nga Ballkani formuan shabllonet për skulpturat e shkëlqyera, ndonjëherë të çuditshme prej bronzi dhe çeliku që tani zbukurojnë horizontin e Nju Jorkut. Ka të mëdha, por edhe lule, zogj dhe mbishkrime që strehohen dhe fshihen pas bareve të koktejit.
Halilaj ka lindur në vitin 1986 në Kosterrc, një fshat i vogël jashtë qytetit të Runikut. (Në Art Basel njëherë ai zgjodhi t’i përgjigjej pyetjes së përhershme, “nga je?” duke hedhur 60 tonë tokë nga Kosterrc mbi një kub të bardhë në panairit të artit.) Ditët e tij të shkollës u kaluan mes luftimeve më të tmerrshme në Evropë nga Lufta e Dytë Botërore deri në luftën aktuale në Ukrainë, citon lapsi.al. Forcat serbe dogjën shtëpinë e familjes Halilaj në vitin 1999, në kulmin e luftës në Kosovë, një nga kapitujt më brutalë të një makthi 10-vjeçar të konflikteve etnike dhe fetare në Ballkan. Familja iku në Shqipëri, ku psikologët në një kamp refugjatësh e inkurajuan djalin të vizatonte. Gazetarët e luftës në atë kohë identifikuan në një kronikë “një fëmije dysh”, që vizatonte pula dhe pallonj me të dyja duart.
Halilaj tani jeton në Berlin, por si në art ashtu edhe në jetë ai mbetet thellësisht i angazhuar me Kosovën, e cila u bë e pavarur në vitin 2008 dhe ku Halilaj po këshillon ministrinë e kulturës për krijimin e një muzeu të artit bashkëkohor. (Ai figuron mes një brezi emocionues artistësh nga vendi më i ri i Evropës, duke përfshirë Flaka Halitin, Alban Mujën dhe Doruntina Kastratin, e fundit prej të cilëve sapo fitoi një çmim në Bienalen e Venecias.) Dhe për një dekadë jam mahnitur nga arti i Halilajt, i cili rrotullohet rreth çështjeve të kombësisë, familjes dhe seksualitetit përmes një regjistri të dendur simbolesh, veçanërisht zogjve, krahët dhe kthetrat e të cilëve shfaqen kudo, nga sipërfaqja e antikiteteve ballkanike deri te trupi i një avioni Boeing 737.
Në dy biseda, të përmbledhura dhe të redaktuara, unë dhe ai folëm për traumën e shpërnguljes, magjinë e fluturimit dhe gjuhën universale të shkarravitjeve të nxënësve. Ndërsa ishim në çatinë e MET një mëngjes, ai më tregoi skulpturën e tij të vogël të një pëllumbi, lart në qiell. Një pëllumb, një njujorkez i vërtetë, kishte prekur zogun prej bronzi të Halilajt dhe po miqësohej me homologun e tij ballkanik.
Projekti që keni bërë për çatinë e Met vazhdon edhe pse ai filloi më shumë se një dekadë më parë, kur ju u kthyet në shkollën fillore në Kosovë. Si ishte, duke u kthyer në fshat që ju desh të ikje si fëmijë?
“Në vitin 2010 u ktheva në Runik për pushime. Shkolla ime e vjetër – e cila në fakt i kishte mbijetuar luftës – po shkatërrohej për të ndërtuar një të re. [Ushtria serbe] kishte djegur 99% të qytetit. Kjo ishte një nga ndërtesat e pakta që kishin mbetur, dhe prapëseprapë do të zëvendësohej me ndërtime të reja, të lira! Dhe kur unë shkova në atë shkollë gjithë ata fëmijë u shfaqën. Disa ishin adoleshentë, por të tjerë ishin shumë të vegjël, ndoshta 8, 9 vjeç: si djaj të vegjël. Një turmë klasike e fëmijëve të këqij në një qytet të vogël. Unë i doja ata. Disa prej tyre më njihnin, se jam artist dhe më thanë: “Duhet të hysh brenda”. Hymë dhe fillova xhirimet. Ata filluan të bëjnë gjithçka që ju nuk duhet të bënin në një shkollë, thjesht argëtim jashtë kontrollit”.
Këta fëmijë do të kishin lindur pas vitit 2000, pas luftës.
“Pikërisht. Filluan të pikturonin mbi fotot e heronjve dhe poetëve kombëtarë, gjë që sinqerisht nuk do të kisha pasur kurrë guximin ta bëja kur isha fëmijë. Pastaj njëri nga fëmijët më çoi në një klasë. Dhe pastaj shoh grumbullin e tavolinave të gjelbra të shkollave që para luftës. Tavolinat ishin më të vjetra se unë. Dhe ky fëmijë më thotë: “Eja të shikosh vizatimet”, sepse aty ka gjithçka. Këto tavolina përmbajnë 40 vjet sekrete të pavetëdijshme dhe të çmendura. Është ky aspekti enciklopedik, këto shtresa brezash. Por ju gjithashtu shihni se sa lokale dhe globale janë këto gjëra, dhe gjithashtu sa qesharake. Isha shumë i prekur nga gjuha e vizatimit dhe në një moment pashë një humbje tjetër. Këtë herë jo nga lufta, por nga çmenduria e pasluftës, duke kërkuar gjithçka të re. E pyeta drejtorin nëse mund të shpëtoja të paktën një klasë me tavolina. Ai tha: “Po, nëse paguani për tavolina të reja”. Ne bëmë një marrëveshje. Shpresoj që ai i përdori paratë për t’i blerë ato vërtet…
Nga e majta, një zog i vogël u ul mbi merimangën gjigante. Shkronjat “KFOR”, referencë për forcën paqeruajtëse të NATO-s në Kosovë dhe një yll në krye të “Abetare”-s së artistit.
Ju ekspozuat tavolinat nga vendlindja juaj në një shfaqje në Këln në vitin 2015. Pse shkuat më tej, në të gjithë Ballkanin, për projektin e Met?
“Ishte një udhëtim personal. Fillova 3 vjet më parë, duke shkuar në Kukës, në Shqipëri, ku isha refugjat. Më pas në Rozhajë, në Mal të Zi, ku kemi shkuar me pushime para luftës. Qytete shumë, shumë, shumë të vogla. Unë në fakt shkova në të gjitha vendet e ish-Jugosllavisë, përveç Serbisë, ku kisha miq që më dërgonin imazhe. Ajo që më habiti, teksa shkoja në shkolla, ishte të ndihesha kaq i lidhur kudo. Për mua, këto vizatime janë një gjuhë e sapomarrë. Kisha ekspertë në arsim, ose nga muzetë, apo edhe artistë vendas, që më shoqëronin kudo. Sepse përndryshe është e vështirë të bindësh një drejtor shkolle se nuk je maniak. “A mund të hyj në klasat tuaja për të parë vizatimet e fëmijëve?” [Qesh] Duhet të gjesh vërtet kohë dhe të ndërtosh besim”.
Disa skulptura në çatinë Met i referohen qartë Ballkanit. Është një me shkronjat “KFOR”, një referencë për forcën paqeruajtëse të NATO-s në Kosovë, citon lapsi.al. Por ka edhe zogj dhe yje, dhe Lionel Messi, dhe logon e Chanel, dhe më pas të njëjtat vizatime të këqija të pjesëve të trupit që mund t’i gjeni edhe në një tavolinë shkolle në Amerikë.
“Është një mënyrë vërtet qesharake për të parë historinë, përmes gjithë këtyre vizatimeve politikisht jokorrekte. Por më pëlqen çuditshmëria në to, këto sekrete. Janë kode. Ju mund të shihni simbolin e euros duke dëmtuar Jugosllavinë…”
Një shaka e vogël e çuditshme që kam kapur këtu në çati është skulptura që shkruan “IDGAF” – që do të thotë “Nuk më plas fare”, por është gjithashtu një këngë nga presidentja jozyrtare e Kosovës, Dua Lipa.
[Qesh] “Është një lloj nderimi për të, por është gjithashtu një festë e vogël e mundësive të reja. Si në Kosovë, ashtu edhe në rajon, ka një shans që gjeneratat e reja të vënë në dyshim të gjitha këto narrativa statike historike, nacionaliste që janë kaq të vështira për t’u lëvizur”.
Më tregoni pse zogjtë kanë një vend kaq të dukshëm në punën tuaj. Për shfaqjen tuaj në Muzeun e Ri 2017-2018, ju përktheni antikitete nga vendlindja juaj, shumë prej të cilave tani në muzetë e Serbisë, në figura zogjsh me kthetra me gishta. Kishte kthetra gjigante zogjsh prej bronzi në shfaqjen tuaj në Madrid dhe një interpretues i veshur si një korb i bardhë.
“Zogjtë dhe pulat më kthejnë gjithmonë tek libri i “Abetare”-s. Në mësimin për shkronjën P është një djalë me emrin Petrit. “Pulat e Petritit”. Petriti dhe pulat. Pra, imagjinoni, kur jeni i vogël, dhe njerëzit ju pyesin: “Si e keni emrin?” Unë thosha “Petrit” dhe ata thoshin: “Ah, Petriti me pulat!” Nuk e kuptoja për vite me radhë. Pse jam Petriti me pulat?! E dija që kishim pula në kopshtin tonë… Më vonë, kuptova se të gjithë këta të rritur kishin kaluar këtë Abetare dhe kishin mësuar këtë mësim.
Politika gjuhësore ishte një çështje në luftërat e viteve 1990.
“Nxënësit u lejuan të mësonin në gjuhën shqipe deri në vitin 1989, me përfundimin e autonomisë. Pas kësaj është kjo histori e klasave të fshehura, universiteteve të fshehura. Shkolla u bë një vend diskutimi, ku mund të shihnim se çfarë do të ndodhte. Abetaren time e dogjën kur dogjën shtëpinë në ’99”.
Në shfaqjet para kësaj ju keni inkorporuar vizatimet tuaja të fëmijërisë me zogj, si dhe lule. A ka diçka që i lidh ato ri-vendosje të vizatimeve tuaja si refugjat me shkarravinat që gjetët për projektin Met?
“Të vësh në pikëpyetje moshën madhore, ose të vësh në dyshim kanunet e vendosura duke u kthyer në një pjesë të fëmijërisë, është mënyra për të kuptuar botën rreth meje që më tremb më së paku. Duke kaluar nëpër shkolla dhe tavolina, kishte një mënyrë për të ndërtuar një kundër-narrativë: Një rrjet simbolesh, alfabetesh dhe vizatimesh që vijnë në Muzeun Metropolitan dhe formojnë një lloj peizazhi të përbashkët”.
Dy vite më parë keni bërë një projekt të mrekullueshëm në çatinë e Hotel Grand në Prishtinë, kryeqytetin e Kosovës. Dikur ishte një hotel me 5 yje; dhe me rënien gjatë viteve të luftës, yjet në shenjën e çatisë së saj u rrëzuan një nga një. Restaurove yjet, shtove dhjetëra të rinj dhe e zëvendësove tabelën “Grand Hotel” me një frazë të një fëmije kosovar: “Kur dielli largohet, ne pikturojmë qiellin”.
“Kjo është një vepër që përfundova duke ia dhuruar qytetit, qytetarëve të Prishtinës. Po flasim, fjalë për fjalë, për hotelin ku Tito vinte të flinte. Ju ende mund ta ndjeni këtë magjepsje që ishte dikur atje. Dua të them, keni pasur këtë artikull fantastik në The New York Times për të…
Presidenti i atëhershëm i Kosovës i tha gazetarit tonë: “Nuk mendoj se është hoteli më i keq në botë, por kjo është për shkak se bota është shumë e madhe”.
“Dhe unë kisha këtë ide që të kthehesha në Kosovë dhe ta ndizja përsëri. Bërja e diçkaje të kalbur në një hotel me 28 yje. Poetikisht, ju mund të ëndërroni për diçka më të madhe se hotelet në Dubai, e dini? Por për mua yjet kundrejt qiellit blu të Prishtinës ishin edhe yjet e flamurit të Bashkimit Evropian. Instalacioni ka të bëjë po aq me njohjen ende jo të plotë të Kosovës si një shtet i pavarur evropian.
Bëhej fjalë për sjelljen e një gjuhe tjetër që vështirë se e shohim në hapësira publike. Dhe gjithashtu për të parë skulpturisht një ideologji të rënë në këta yje të rënë. Në kohën e Jugosllavisë, kishte një brez të tërë njerëzish që ishin aq krenarë për këtë hotel dhe nuk kishin para për të hyrë”.
Ju keni këto dy projekte në çati, në Prishtinë dhe në Nju Jork, të dyja të rrënjosura në zërat e fëmijëve. Dhe ajo që më intereson më shumë është se si zërat e këtyre fëmijëve, edhe pse ata çimentojnë një pretendim për pavarësinë e Kosovës, u shpëtojnë edhe kurtheve nacionaliste tek aq shumë advokimi artistik.
“Në Met ka një ekuilibër. Ndoshta ka disa simbole nacionaliste. Por ju keni një zemër të madhe. Ju keni shkruar “Michael Jackson” në muret e Shqipërisë. Keni axhenda në grup, por edhe gjëra personale. U ndjeva si një arkeolog, duke zbuluar se si njerëzit janë shumë më të ndërlidhur, më globalë, më njerëzorë sesa politika kombëtare që dominon në këtë zonë të Evropës. Dhe për mua, ky është vërtet një lajm i mirë”. ©Marrë nga New York Times, Përshtati në shqip, LAPSI.al
