“Dikur ishte e rrallë që gazetarët të vinin këtu”, thotë Elton Caushi, kreu i operatorit turistik Albanian Trip, të cilin e takoj në kryeqytet, Tiranë. “Kur erdhën, donin të flisnin vetëm për gjakmarrjen dhe virgjëreshat e betuara”.
Traditat që dikur dominonin politikën fisnore në malet e Shqipërisë janë interesante, por unë jam këtu për të dhënë një pamje më të fundit të vendit të Evropës Juglindore. Falë plazheve të saj, qyteteve me stampa të UNESCO-s dhe rrugëve të ecjes, Shqipëria dikur komuniste po lavdërohet si një destinacion “i ri i nxehtë” evropian për udhëtime përtej udhëtimeve me shpine dhe turizmit të errët.
Për dekada, Shqipëria kishte një reputacion si një vend i rrezikshëm dhe i ndaluar, kryesisht falë izolimit politik të saj nën diktatorin Enver Hoxha, i cili vdiq në 1985. Pas luftës civile të Shqipërisë në 1997 dhe përfundimit të luftës së Kosovës në 1999, më shumë vizitorë gradualisht filloi të vinin në Shqipëri, të tërhequr pjesërisht nga çmimet më të ulëta se në Greqi dhe Itali. Në vitin 2009, 1.9 milionë turistë udhëtuan drejt Shqipërisë; në vitin 2019, viti i fundit i plotë para Covid-it, shifra ishte 6.4 milionë.
Ushqimi këtu mund të jetë një faktor në këtë ndryshim. Unë jam me Caushin në një restorant pa emër në 1001 Bardhok Biba, një rrugë afër qendrës së qytetit. “Turistët nuk e kanë gjetur – këtu hanë kryesisht shoferët”, thotë ai. Unë ha mëngjes me tasqebap të bollshëm – një përzierje e shijshme e mishit të viçit, hudhrës, qepëve dhe salcës së domates – përpara se Caushi të më çojë për ëmbëlsirë në orën 9 të mëngjesit në Mon Amour, një pastiçeri e stilit parizian. Ne paguajmë një çmim jo parizian 390 lekë (2,80 £) për kafe dhe pasta bakllava me akullore.
Pas mëngjesit nisem për në Dhërmi, një fshat që ka parë një mori hotelesh të dalin përgjatë bregdetit të tij gjatë dekadës së fundit. Mbërrij në fillim në Kala – s, një nga shumë festivale të vogla muzikore kërcimi që kanë lindur përgjatë Rivierës, me dysheme vallëzimi në rërë.
Plazhi kryesor i Dhërmiut është i pastër, i mbuluar me shezlong dhe i rrethuar nga restorante. Gjithçka mirë nëse thjesht dëshironi të shtriheni dhe të hapni Kindle-in tuaj. Plazhet e vogla në veri këtu, të tilla si Splendor Del Mar dhe Empire Beach Resort, ndjehen të lavdishme në krahasim. Të notosh në detin e pastër e të bruztë pranë Splendor është një orë e ngadaltë e qetë. Nuk kam pasur një zhytje më të mirë jashtë Azisë.
Më vonë, në një shëtitje në plazhin aty pranë Gjipesë – me rërë, të bukur, të izoluar, me zhvillim hoteli – dalloj një bunker betoni dhe shikoj këtë kube me pamje nga deti: një gungë gri e paranojës së luftës së ftohtë në një bregdet ndryshe idilik.
Unë shoh një bunker tjetër. Pastaj një tjetër, në kodra kur kthehem me makinë në Dhërmi. Unë filloj t’i numëroj ato, por shpejt e kuptoj se bunkerët janë po aq të zakonshëm këtu sa njerëzit që bëjnë banja dielli. Rreth 173,371 thuhet se u ndërtuan në Shqipëri midis 1975 dhe 1983, ndërsa Hoxha përgatitej për sulm të mundshëm.
Caushi më paralajmëroi se qytetet turistike të Durrësit dhe Sarandës po tërhiqnin tashmë mjaft pushues për t’i mbushur me njerëz. Në vend të kësaj ndalem në Gjirokastër dhe Berat: dy qytete më të vogla me bukuri të njohur.
Përgatitem duke lexuar Kronikë në gur, romanin e vitit 1971 i Ismail Kadaresë – autor i njohur shqiptar dhe gjirokastrit. Në libër romanca e shtigjeve të pjerrëta, me gunga të Gjirokastrës, gjarpërimi rreth ndërtesave si Shtëpia e Skedulit dhe Shtëpia e Zekateve – në pronësi të familjeve elitare dhe tani muzeume – shkëlqen përmes historisë së tij të bombardimeve të viteve 1940.
“Kur isha fëmijë në vitet 2000, të shihje një turist ishte si të shihje një alien”
Boja e tij mbulon qytetin – hoteli im është në rrugën Ismael Kadare. Megjithatë, Gjirokastra dikur ishte po aq e famshme për kanabisin sa Kadareja, sipas Blero Topullit, i cili punon në kalanë e Gjirokastrës. “Kjo konsiderohej një nga pikat më të rrezikshme në Evropë – kishim një fshat që prodhonte tonelata kanabis”, thotë ai. “Kur isha fëmijë në vitet 2000, të shihje një turist ishte si të shihje një alien”.
Takohemi në kështjellën me pamje nga fshati Lazarat, i cili ishte i mbushur me prodhim ilegal droge deri në një goditje nga policia në mesin e viteve 2010.
Falë arkitekturës së saj historike, Gjirokastra u bë një vend i UNESCO-s në vitin 2005, por Topulli thotë se turistët nuk arritën në një numër të konsiderueshëm derisa gangsterët e kanabisit u larguan. Ne ecim në rrugët e pazarit, të rinovuara pesë vjet më parë për këtë anim turistik, por është e lehtë të shpëtosh nga ky xhep i butë i Disneyfied i qytetit. Topulli më çon përpjetë për të parë perëndimin e diellit, duke kaluar pallatet e përshkruara nga Edward Lear në mesin e shekullit të 19-të.
“Dëgjo: era në pemë tingëllon si det”, thotë Topolli. Ai ka të drejtë: më bie në vesh ndërsa dritat e kështjellës ndizen, një ulje qetësuese pas festave të plazhit të Kala-s.
Më tej në veri në Berat, gjithashtu një qytet i listuar në Unesco, shkoj deri te kalaja. Berati ka një pasuri historike të ngjashme me Gjirokastrën – dhe ngjitje të ngjashme të pjerrëta – por ndihet më i thyer.
Mungesa e flladit e shqetësimeve për shëndetin dhe sigurinë në Berat e bën atë edhe më të këndshëm. Në rrënojat e Xhamisë së Kuqe, vrapoj lart në brendësi të kullës tmerrësisht të hollë të zezë, duke hedhur kokën mbi majë në mënyrë që marramendja të mund të kapërcejë klaustrofobinë time në rritje.
“Kam ardhur në Shqipëri sepse brenda një jave mund të bësh plazh, të shikosh qytete dhe shëtitje”, më thotë një turist amerikan. Në të vërtetë, pas një udhëtimi dy-orësh për në Tiranë, është dy orë udhëtim me autobus për në Shkodër, eci për në Alpet Shqiptare.
Bëj një udhëtim klasik: itinerarin 17 km ndërmjet Valbonës dhe Thethit në parkun kombëtar të Luginës së Valbonës. Për të krijuar dije, lexova “Shqipëria e lartë” e Edith Durham, dokumenti i shkrimtares britanike për fiset e rajonit, bazuar në udhëtimet e saj të vitit 1908. Fortësia e ngjitjes, me pyjet me pika me kuaj që i lënë vendin gjysmë shtigjeve të thepisura, kërcënon të tejkalojë bukurinë e egër të zonës. Por tre orë më vonë arrij majën dhe pamjet nga pylli bëjnë magjinë e tyre: është mahnitëse në nivelin zviceran.
Në Thethin e mbushur me male, mëngjesi i petullave të bujtinës sime përcillet nga zhurma e tensionuar “klik-klik-klik” i gërmuesve. Rruga gjarpëruese për në Shkodër është shtruar me asfalt për herë të parë vitin e kaluar.
Caushi thotë se disa kanë frikë se autostrada e re e Thethit mund të çojë në mbiturizëm. “Por unë jam i lumtur për miqtë e mi atje: 15 vjet më parë do të shihje një lopë, një pulë, një fushë misri. Tani ata mund të shkojnë në shkollë më shpejt, në spital … është mirë për vendasit”.
Përfundoj përsëri në Tiranë, duke qëndruar në Hotel Boutique Kotoni në qendër të qytetit, më pas hoteli më i qetë Morina, ngjitur me Grand Park të Tiranës. Duke qenë kryeqyteti i një vendi me një regjim antikapitalist deri në vitin 1992, Tirana nuk pati bare të duhura deri në vitet 1990, sipas Caushit. Pas një bumi ndërtimi në vitet 2000, qyteti tani ka një popullsi prej 560,000 banorësh. Ish-rezidenca e pasur e Hoxhës ka një kafene të modës pikërisht përballë saj.
Unë jam në Tiranë në një kohë të shkurtër, por vizitoni Bunkart 1, kompleksin nëntokësor të Hoxhës, i cili tani është një hapësirë muze dhe arti. Ekspozitat përshkruajnë dekada të diktaturës, të ndërthurura me instalacione arti. E balancuar gabimisht, përzierja e historisë së errët dhe video-artit mund të duket si hipster në mënyrë të neveritshme, por është tërheqëse.
Një tjetër kujtesë se sa shpejt një vend mund të ndryshojë.
