Nga Sheri Berman, Foreign Affairs
Në fillim të viteve 1980, studiuesi i njohur i demokracive Robert Dahl vuri re se “në pjesën më të madhe të botës, nuk ekzistojnë kushtet e favorshme për zhvillimin dhe ruajtjen e demokracisë ose në rastin më të mirë janë pak të pranishme”. Dahl i shkroi këto fjalë pesimiste kur dukej se demokracitë ishin në prag të lulëzimit më të madh historik. Gjatë fundit të shekullit të 20-të, një valë demokratike përfshiu globin, duke rrëzuar diktaturat në Afrikë, Azi, Amerikën Latine, Evropën Jugore dhe Lindore dhe Bashkimin Sovjetik. Në fillim të shekullit të tanishëm, bota kishte më shumë demokraci se kurrë më parë.
Megjithatë, nëse Dahl ishte tepër i zymtë për të ardhmen e demokracisë, shumë nga pasardhësit e tij ishin shumë optimistë. Koncepti shpesh i keqkuptuar i Francis Fukuyama për “fundin e historisë” që pohonte se bota kishte arritur “pikën përfundimtare të evolucionit ideologjik të njerëzimit dhe universalizimi i demokracisë liberale perëndimore si forma përfundimtare e qeverisjes njerëzore” ishte fryt i entuziazmit të asaj epoke.
Shumë studiues të tjerë nxorën libra dhe artikuj ku kërkonin të kuptonin këtë valë demokratike dhe nëse demokracitë që ajo krijoi do të duronin. Meqenëse Dahl dhe homologët e tij në gjeneratën e mëparshme nuk e kishin parashikuar valën, idetë që erdhën më pas u fokusuan menjëherë tek parakushtet që supozohej se lidhen me një demokraci të suksesshme dhe më shumë me procesin e tranzicionit demokratik. Kjo perspektivë, e cila u bë e njohur si “transitologji”, argumentoi se origjina e regjimeve demokratike – domethënë mënyra se si ato kaluan nga diktatura në demokraci – ndikoi në mënyrë kritike zhvillimin e tyre dhe shanset për sukses.
Në fakt, pavarësisht nga numri i jashtëzakonshëm i vendeve që përqafuan demokracinë, ky moment demokratik në mënyrë të pashmangshme mori fund. Njëlloj siç ndodhi edhe në valët e ngjashme të mëparshme në 1848, 1918 dhe 1945, vala e demokracisë së fundit, e shekullit të 20-të u pasua nga një terren i fortë që po shkonte në drejtim të kundërt. Në dekadën e dytë të shekullit të 21-të, më shumë vende po lëvizin në një drejtim më autoritar sesa demokratizues. Kini parasysh Hungarinë, Tajlandën dhe Turqinë, ku regjimet demokratike dikur premtuese janë shndërruar në regjime de fakto autoritare. Si përgjigje, studiuesit kanë ndjekur përsëri ciklin historik dhe po përpiqen të përcaktojnë nëse bota po hyn në një epokë të re autokracie.
Këtë debat hapin tani dy nga studiuesit më pjellorë dhe më të respektuar të demokracive dhe diktaturave, Steven Levitsky dhe Lucan Way. Levitsky, një ekspert i Amerikës Latine dhe Way, një ekspert i vendeve të ish-Bashkimit Sovjetik, sjellin së bashku ekspertizën e tyre të madhe në terren dhe teori në librin e tyre të ri, “Revolucioni dhe Diktatura”. Për ata që përpiqen të kuptojnë se ku po shkon historia, qasja e tyre ofron njohuri dhe mësime të dobishme.
Libri jep dy argumente që lidhen me njëti-tjetrin. E para ka të bëjë me pushtetin qendror të regjimeve autoritare. Për të kuptuar nëse bota është në agimin e një epoke të re autokratike, duhen kritere standarde me të cilat mund të vlerësohen diktaturat bashkëkohore dhe të përcaktohen se cilat prej tyre ka të ngjarë të zgjasë. Por meqenëse shkencëtarët politikë e kanë neglizhuar kryesisht studimin e qeverive autoritare dhe atë që i bëri disa “të suksesshme” gjatë zgjerimit të demokracisë në fund të 21-të, pak studiues kanë diskutuar kritere të tilla. Levitsky dhe Way trajtojnë këtë boshllëk, duke ofruar një argument rreth strukturave politike dhe institucionale të nevojshme për atë që ata e quajnë “qëndrueshmëri autoritare”.
Argumenti i dytë që ata parashtrojnë ka të bëjë me origjinën e këtyre strukturave. Në këtë pikë “Revolucioni dhe Diktatura” i referohen perspektivës që transitologët adoptuan jo shumë kohë më parë. Domethënë, origjina e një regjimi ndikon në mënyrë kritike zhvillimin dhe qëndrueshmërinë e tij. Në një kohë kur shtetet autoritare si Rusia dhe Kina jo vetëm që po shpallin se regjimet e tyre janë superiore ndaj atyre demokratike perëndimore, por edhe po bëhen gjithnjë e më agresive jashtë vendit, debati për qëndrueshmërinë e diktaturave është më shumë se i përhershëm.
Të ndërtuara për të zgjatur
Levitsky dhe Way e nisin analizën e tyre me një vështrim të përbashkët, por të nënvlerësuar: diktaturat e qëndrueshme, si demokracitë e qëndrueshme, kërkojnë shtete të forta, të afta për të mbrojtur dhe kontrolluar territorin e tyre, për të zgjidhur problemet dhe për t’u marrë me sfidat për stabilitetin e tyre. Duke skanuar historinë e diktaturave moderne, Levitsky dhe Way identifikojnë tre veçori në veçanti, ose ato që ata i quajnë “shtyllat” e regjimeve autoritare afatgjata.
E para është një elitë qeverisëse kohezive. Kjo është e nevojshme sepse regjimet autoritare zakonisht minohen nëpërmjet përçarjeve të brendshme. Ndarje të tilla pengojnë aftësinë e një diktature për t’u përballur me forcë dhe në mënyrë efektive me problemet dhe ato ofrojnë mundësi për lëvizjet opozitare për të tërhequr dezertime elitare nga brenda regjimit. Shembuj të kësaj dinamike, Levitsky dhe Way ofrojnë partitë në pushtet në Gjeorgji, Kenia, Malaui, Senegal dhe Zambia, të cilat të gjitha u dobësuan ose u destabilizuan nga konfliktet brenda elitës dhe/ose pësuan dezertime në shkallë të gjerë. Në të kundërt, regjimet e qëndrueshme si Shqipëria e Enver Hoxhës, Kina komuniste, Kuba e Fidel Kastros dhe Republika Islamike e Iranit “praktikisht nuk pësuan dezertime, shpesh edhe për dekada të tëra”.
Shtylla e dytë e qëndrueshmërisë diktatoriale është një aparat shtrëngues i fuqishëm dhe besnik. Regjimet autoritare shpesh shemben si rezultat i kryengritjeve masive ose opozitës së mobilizuar. Nëse ushtria, policia ose krahët e tjerë të shtetit kanë interesa që janë të pavarura nga ato të regjimit, ata kanë më pak gjasa të përdorin dhunën kundër bashkëqytetarëve të tyre për të mbrojtur regjimin kur ai është bërë jopopullor. Prandaj, diktaturat e forta kanë nevojë për forca të armatosura, polici dhe agjenci të inteligjencës që kontrollohen ose shkrihen me autoritetet politike. Për shembull, duke u integruar në partinë ose elitën në pushtet ose duke u mbikëqyrur nga komisarët politikë ose institucione të tjera partiake.
Ky është rasti me Gardën Revolucionare të Iranit dhe Ushtrinë Çlirimtare Popullore Kineze. Në mënyrë të ngjashme, regjimet autoritare shpesh bien pre e grushteve të shtetit. Pakistani ofron një shembull klasik të rreziqeve të një ushtrie të pavarur, me forcat e armatosura që ndërhyjnë rregullisht në politikë dhe madje përmbysin qeveritë. Gjatë Pranverës Arabe, ushtria e Egjiptit braktisi diktatorin e vjetër Hosni Mubarak. 2 vjet më vonë, ajo gjithashtu rrëzoi regjimin gjysmëdemokratik të “Vëllazërisë Myslimane” që pasoi Mubarakun sapo ajo qeveri u shfaq e dobët dhe e paaftë ose e pavullnetshme për të mbrojtur interesat dhe prerogativat e ushtrisë.
Shtylla e tretë e qëndrueshmërisë diktatoriale është një opozitë e dobët dhe e ndarë. Kjo ndihmon në parandalimin e planifikimit të protestave masive të qëndrueshme dhe formave të tjera të aktivitetit politik që mund të minojnë një regjim autoritar ose ta detyrojnë atë të përfshihet në dhunë kundër qytetarëve të vet, gjë që do të ushqente më tej pakënaqësinë dhe mospajtimin.
Forca nga lufta
Pavarësisht rëndësisë së tyre, Levitsky dhe Way argumentojnë se këto veçori mbështetëse nuk përcaktojnë vetëm jetëgjatësinë e një regjimi. Gjithashtu, ka rëndësi sesi autokracitë vijnë në pushtet. Libri “Revolucioni dhe diktatura” pohon se diktaturat me origjinë revolucionare janë “jashtëzakonisht të qëndrueshme”. Sipas Levitsky dhe Way, regjime të tilla zgjasin mesatarisht gati 3 herë më shumë se homologët e tyre jo-revolucionarë. 71% e tyre mbijetuan për 3 dekada ose më shumë, krahasuar me vetëm 19% të regjimeve jorevolucionare.
Megjithëse shumë regjime autoritare u shembën në fund të Luftës së Ftohtë, disa qeveri revolucionare, si ato të Kinës, Kubës dhe Vietnamit, mbetën të paprekura. Levitsky dhe Way i përkufizojnë regjimet “revolucionare” ato që kanë në origjinën e tyre lëvizjet masive që përmbysin me dhunë regjimin e vjetër, që më pas prodhojnë një transformim themelor të shtetit dhe përfshihen në ndryshime radikale socio-ekonomike dhe kulturore. Autorët pohojnë se 20 regjime të tilla kanë ekzistuar që nga viti 1900.
Megjithatë, edhe pse disi konfuze, ato më pas dallohen brenda kësaj kategorie. Autorët vërejnë se jo të gjitha regjimet revolucionare hyjnë në rrugë radikale pas rrëzimit të regjimit të vjetër. Disa ndjekin kurse të moderuara, ose ato që ata i quajnë “akomoduese” duke sjellë transformim më të përmbajtur shtetëror dhe ndryshime socio-ekonomike dhe kulturore.
Levitsky dhe Way argumentojnë se kjo rrugë akomoduese mund të duket e ndjeshme në afat të shkurtër, pasi krijon më pak destabilitet dhe kaos, por rezulton kundërproduktive në terma afatgjatë, sepse vetëm radikalizmi shkakton “sekuencën reaktive” që ata pohojnë se është e nevojshme për të duruar autoritarizmin.
Karakteristika kryesore e këtij procesi është kundër-reagimi i dhunshëm i brendshëm dhe/ose ndërkombëtar. Autorët vërejnë se “nga Franca revolucionare te Rusia dhe Kina komuniste, te Vietnami postkolonial, te Irani dhe Afganistani i fundit të shekullit të 20-të, qeveritë revolucionare shpesh e kanë gjetur veten të përfshira në luftë” ose lloje të tjera konfliktesh.
Këtu hyn në lojë sekuenca reaktive. Një koncept që autorët e huazojnë nga studiuesi James Mahoney. Së pari, kërcënimi ekzistencial që dhuna dhe lufta paraqesin për një regjim të ri nuk lë vend për ndarje apo përçarje. Rezultati është kohezioni i elitës. Ky kohezion është i çimentuar më tej nga kujtesa e luftës dhe vuajtja e saj, si dhe nga komponenti ideologjik i regjimeve revolucionare.
Sipas mendimit të tyre, “Në Rusi, Kinë, Vietnam, Kubë, Nikaragua, Iran, Mozambik dhe gjetkë, frika e asgjësimit nga luftëra civile ose të jashtme gjeneroi një nxitje të fuqishme dhe shpesh të qëndrueshme për të bashkuar radhët”. Dhe ky “mentalitet i rrethimit” ndihmon për të shpjeguar se pse elitat mbetën të përkushtuara ndaj regjimeve në këto vende edhe përballë krizave ekonomike apo të tjera.
Së dyti, përballja me sfidën e luftës në fund të rënies së regjimit të vjetër i shtyn regjimet e reja revolucionare të ndërtojnë shpejt një aparat të madh sigurie. Siç bëri regjimi i Kastros përballë një kërcënimi të vazhdueshëm ushtarak të SHBA-së. Duke ndërtuar forca të tilla sigurie nga e para, udhëheqësit revolucionarë janë nga ana tjetër në gjendje të “depërtojnë forcat e armatosura me komisarët politikë dhe institucionet e tjera të mbikëqyrjes dhe kontrollit partizan”. Dhe së fundi, Levitsky dhe Way zbulojnë se konflikti kundërrevolucionar pothuajse në mënyrë të pashmangshme çon në dobësimin ose shkatërrimin e bazave alternative të pushtetit. Kjo jo vetëm sepse luftërat “u ofrojnë elitave revolucionare një justifikim, por edhe mjete për të shkatërruar rivalët politikë”.
Interesante këtu janë Italia e Benito Musolinit dhe Gjermania e Adolf Hitlerit, të cilat autorët i lënë jashtë me arsyetimin se këto regjime erdhën në pushtet “nëpërmjet mjeteve institucionale” që nuk përfshinin kolapsin e shtetit. Megjithatë, të dy ishin padyshim revolucionarë dhe i transformuan shtetet, shoqëritë dhe kulturat e tyre të paktën po aq sa dhe ndoshta më shumë se regjimet e tjera që përfshijnë autorët.
Të dy krijuan gjithashtu elita kohezive, punësuan forca të mëdha sigurie dhe eliminuan me sukses grupet opozitare. Megjithatë, në vend që të forcoheshin, Italia fashiste dhe Gjermania naziste u minuan nga kundër-reagimi i dhunshëm, Lufta e Dytë Botërore që ata shkaktuan.
Demokracia në rrezik?
Sot, pesimizmi për demokracinë është përhapur sërish. Megjithatë, siç u përmend më lart, ringjallja autoritare nuk duket të jetë befasi. Të gjitha valët e mëparshme janë pasuar nga rrëshqitja dhe zhgënjimi që e shoqëron atë në mënyrë të pashmangshme. Megjithatë, rryma autoritare e dekadës së fundit ka qenë më e dobët se ato që pasuan valët e mëparshme. Shumë nga demokracitë e reja të krijuara në këtë valë të fundit kanë mbijetuar më shumë sesa homologët e tyre në valët e mëparshme.
Dhe megjithëse bota ka më pak demokraci sot se një dekadë më parë, ajo ka shumë më shumë demokraci sesa kur filloi vala në vitet 1970 dhe 1980. Ndoshta, ashtu si pesimizmi i Dahl në vitet 1980 doli të ishte i pajustifikuar, po ashtu do të jenë pohimet e fundit, si ai i autokratit hungarez Viktor Orban, se “epoka e demokracisë liberale ka përfunduar”.
Megjithatë, numri i vendeve që bëhen autoritare padyshim ka ardhur në rritje. Prandaj, një detyrë thelbësore për studiuesit është të kuptojnë nëse kjo prirje do të vazhdojë dhe nëse diktaturat e prodhuara prej saj do të jenë elastike. Një mënyrë për të trajtuar këtë pyetje është të përqendroheni përsëri tek tranzicioni. Në të vërtetë, origjina dhe fazat e hershme të ekzistencës së një regjimi të ri formësojnë në mënyrë kritike zhvillimin e institucioneve të tij, strukturat e pushtetit dhe më shumë pozitën ndërkombëtare. Por tranzicionet janë vetëm një pjesë e enigmës. Ashtu si me njerëzit, lindja e një regjimi mund të ndikojë, por jo plotësisht të përcaktojë fatin e tij.
Nga regjimet revolucionare janë pak prej tyre që ekzistojnë sot. Në vend të kësaj, lloji më i zakonshëm i diktaturës bashkëkohore është ajo që shpesh quhet “autokraci zgjedhore”. Regjimet si Hungaria e Orbanit, Turqia e Rexhep Tajip Erdogan dhe India e Narendra Modit nuk përfshihen në dhunë të gjerë ose në eksperimente radikale socio-ekonomike ose kulturore. Ajo që ata bëjnë në vend të kësaj është mbajtja e zgjedhjeve të manipulura dhe kufizimi i ashpër i tipareve kritike të demokracisë liberale, si shtypi i lirë dhe shoqëria civile, kontrolli i autoritetit ekzekutiv, një gjyqësor i pavarur dhe respektimi i të drejtave dhe lirive civile. Theksi i Levitsky dhe Way mbi origjinën revolucionare mund të shpjegojë vetëm kaq për këto autokraci të reja. Por identifikimi i autorëve për 3 shtyllat që i bëjnë diktaturat të funksionojnë mund të ndihmojë në përcaktimin se sa gjasa kanë ato të durojnë.
Studiues si Roberto Foa kanë argumentuar se në dekadat e fundit, kapaciteti shtetëror i diktaturave përgjithësisht është rritur, të paktën kur krahasohen me demokracitë. Analiza e Levitsky dhe Way sugjeron se shtete të tilla të forta janë më të afta për të përballuar sfidat sociale, ekonomike dhe të jashtme me të cilat përballen dhe për këtë arsye janë më elastike. Me fjalë të tjera, sa më i madh të jetë numri i diktaturave të shteteve të forta, aq më e qëndrueshme do të jetë vala aktuale autokratike.
Edhe pa radikalizmin dhe dhunën e gjerë që karakterizon regjimet revolucionare të Levitsky dhe Way, diktaturat që mund të krijojnë elita kohezive dhe ushtri dhe forca policore të forta, por të nënshtruara politikisht, ndërkohë që i mbajnë lëvizjet opozitare të dobëta dhe të ndara, kanë më shumë gjasa të jenë elastike.
Kështu, regjimet e sotme revolucionare si Kina komuniste dhe Republika Islamike e Iranit kanë elita kohezive ushtarake dhe politike dhe kundërshtimi i tyre praktikisht nuk ekziston. Kjo është me siguri arsyeja pse këto regjime kanë qenë relativisht të qëndrueshme gjatë dekadave të fundit.
Megjithatë, presidenti rus Vladimir Putin, megjithëse regjimi i tij nuk ka origjinë revolucionare, gjithashtu duket se e ka fort ushtrinë nën kontrollin e tij, i ka lidhur oligarkët e vendit me sundimin e tij përmes një rrjeti korrupsioni dhe ka eliminuar të gjithë opozitën e organizuar. Këta faktorë mund të na bëjnë të parashikojmë stabilitet të mëtejshëm. Ato gjithashtu ka të ngjarë të kenë ndihmuar të bindin Putinin jo vetëm se ai mund të mbijetojë, por se ai mund të përmirësojë pozitën e tij dhe të vendit të tij duke e çuar Rusinë në një luftë në Ukrainë.
Lufta ka rezultuar të jetë shumë më e vështirë nga sa priste, megjithatë mbetet e paqartë nëse kjo aventurë ushtarake përfundimisht do të forcojë apo dobësojë mbajtjen e Putinit në pushtet. Levitsky dhe Way pretendojnë se konfliktet e dhunshme gjatë fazave të hershme të një regjimi revolucionar ka të ngjarë ta forcojnë atë. Ndoshta ne kemi nevojë për më shumë studim të faktorëve ose konteksteve që të përcaktojmë se sa mirë mund t’u rezistojnë diktaturat konflikteve të dhunshme.
/Marrë me shkurtime nga Foreign Affairs
